Na początek wyjaśnienie mechanizmu, z którym się rodzimy!
Smaki odczuwamy już od pierwszego trymestru ciąży – od 10. tygodnia ciąży rozwijają się brodawki grzybowate, liściaste i okolone, by na początku drugiego trymestru osiągnąć pełną dojrzałość. Co więcej, ilość i rozmieszczenie receptorów smakowych jest już wtedy bardzo zbliżona do tych, jak wyglądają one w dzieciństwie i dorosłości. Oznacza to, że już w życiu płodowym człowiek ma zdolność do odczuwania różnych smaków i już w tym czasie rozpoczyna się proces kształtowania preferencji smakowych.
Pierwsze smaki w łonie Mamy
Płód poznaje pierwsze smaki za pomocą wód płodowych, które zmieniają się pod wpływem tego, co je Mama. Zjawisko nauki pierwszych smaków już na tym etapie życia nosi nazwę programowania żywieniowego.
Czy ma znaczenie co Mama je w ciąży?
Coraz częściej podkreśla się, że zdrowe odżywianie kobiety w ciąży jest nie tylko istotne dla przebiegu ciąży i jej zdrowia, ale również ma znaczenie w szerszej perspektywie i może mieć odzwierciedlenie w zrachowaniach żywieniowych zarówno w trakcie rozszerzania diety, jak i w dzieciństwie i dorosłości.
Karmienie piersią i mlekiem modyfikowanym – czym się różni w kontekście odkrywania nowych smaków przez Malucha?
W kształtowaniu preferencji smakowych bardzo istotną rolę pełni również rodzaj karmienia (karmienie piersią lub mlekiem modyfikowanym), a w przypadku karmienia piersią ma znaczenie również czas jego trwania (wiek dziecka w momencie odstawienia). Mleko mamy ma zmienny smak, zależny od zjedzonych posiłków – przenikają do niego substancje smakowe, dzięki którym Maluch oswaja się ze zmiennością. Mieszanka mleka modyfikowanego ma stały, niezmienny skład, który nie przyzwyczaja Niemowlęcia do różnorodności. Zaobserwowano istotny, korzystny wpływ karmienia piersią na przebieg rozszerzania diety i późniejsze preferencje żywieniowe Dziecka. Niemowlęta karmione piersią chętniej próbowały nowych smaków, w tym warzyw zielonych (lekko gorzkich). Ważnym czynnikiem jest długość karmienia piersią – Dzieci karmione powyżej 2. roku życia w późniejszym dzieciństwie, jedzą statystycznie więcej warzyw i owoców, a także akceptują większą ilość różnorodnych produktów.
Kiedy mamy największy wpływ na to co będzie jadło w przyszłości nasze dziecko?
Czas rozszerzania diety jest czasem krytycznym dla kształtowania nawyków żywieniowych. W szczególności podkreśla się, że najważniejszy jest okres od 1. do 3. roku życia, w czasie którego kształtują się preferencje żywieniowe, które później dominują w życiu nastoletnim i dorosłym oraz mają bezpośredni wpływ na stan zdrowia.
Jakie smaki preferuje Maluch?
Naturalną preferencją człowieka jest wybór smaku słodkiego, słonego i umami. Odrzucane są smaki kwaśne i gorzkie, co jest związane z ewolucyjnym zabezpieczeniem przed spożyciem żywności trującej lub zepsutej. Zarówno smak płynu owodniowego, jak i smak mleka jest słodki. Z pierwszych doświadczeń Maluch kojarzy połączenie smaku słodkiego i tłustego (mleko mamy/modyfikowane) z czymś bezpiecznym, zapewniającym możliwość przeżycia i rozwoju. Ta preferencja towarzyszy człowiekowi często również w późniejszym życiu (co miało istotne znaczenie, gdy pokarmu było mało i bardzo istotna była jego wartość energetyczna i odżywcza), jednak stanowi swoiste zagrożenie w obecnych czasach – dobrze dostępnej, wysokosmakowitej, wysokoprzetworzonej żywności. Jest ona zazwyczaj tłusta i słona (np. fast food) lub słodka i tłusta (np. ciastka, czekolada) – mechanizmy ewolucyjne wyposażyły nas w preferowanie tych smaków (smak słony kojarzony był z obecnością związków mineralnych, a słodki z obecnością węglowodanów – głównego źródła energii), jednak dynamicznie zmieniający się rynek żywności wykorzystał to do stworzenia produktów, które stanowią zagrożenie dla zdrowia.
Na preferencje żywieniowe i nawyki żywieniowe mają wpływ czynniki genetyczne, środowiskowe i kulturowe. Czynniki genetyczne są niemodyfikowalne (np. wystąpienie neofobii żywieniowej jest silnie dziedziczne), jednak solidny fundament zbudowany w domu, pozwoli na zachowanie zdrowego balansu w sferze odżywiania.
Czy smak słodki jest „zły” i dlaczego nie powinien dominować w diecie Dziecka?
Ze względu na naturalną preferencję smaku słodkiego w Polsce zaleca się rozpoczęcie rozszerzania diety od warzyw i produktów wytrawnych. Najważniejsze jednak jest to, by zachować konsekwentność w podawaniu Dziecku różnych smaków i produktów.
Smak słodki sam w sobie nie jest zły, jednak zachowanie umiaru jest kluczowe do budowania odpowiednich nawyków. Przede wszystkim źródłami smaku słodkiego w diecie Dziecka powinny być owoce, niektóre produkty zbożowe i nabiał niesłodzony (naturalnie lekko słodki dzięki zawartości laktozy) lub ewentualnie owoce suszone. Do 1. roku życia całkowicie unikamy słodzenia, a po ukończeniu roczku ograniczamy dosładzanie posiłków czy słodkie produkty (w tym źródła wolnych cukrów, czyli miód, syropy, soki i musy owocowe).
„Cukier” naturalnie występujący w nienaruszonych tkankach roślin (np. w owocach) w połączeniu ze związkami aktywnymi, mineralnymi i błonnikiem ma ogólny korzystny wpływ na zdrowie i kształtowanie preferencji żywieniowych. Cukier z tych samych owoców w formie musu lub soku jest pozbawiony błonnika i części wartości odżywczych, charakteryzuje się szybszą przyswajalnością i nie zapewnia uczucia sytości (co w praktyce może prowadzić do nadmiernej podaży energii, ze względu na niezaspokojenie głodu).
Co pełni najważniejszą rolę w procesie kształtowania preferencji żywieniowych dziecka?
W procesie kształtowania i modyfikowania preferencji żywieniowych najważniejszą rolę pełni wielokrotna ekspozycja na dany produkt (niektóre produkty podaje się nawet kilkanaście razy, zanim zostaną spróbowane!). Mając na względzie zupełnie naturalną preferencje smaku słodkiego, warto uwzględnić dominację dań wytrawnych w jadłospisie Dziecka. Chcąc kształtować dobre nawyki i oswajać inne smaki, trzeba umożliwić Maluchowi ich próbowanie i kosztowanie. Proponując głównie słodkie posiłki (niedosładzane), utrudniamy Dziecku proces poszerzania repertuaru akceptowanych produktów i równocześnie możemy nieświadomie zwiększać niechęć do innych dań. Podczas planowania jadłospisu dla Malucha warto zwrócić uwagę, by przeważały dania wytrawne (np. przy trzech posiłkach dziennie, jeden z nich może być słodki; przy pięciu posiłkach, dwa z nich mogą być słodkie itd.). Takie postępowanie, połączone z pozytywnym wzorcem rodzinnym (np. wspólne jedzenie, przyjazna atmosfera posiłku), pozwala na budowanie solidnych fundamentów dla zdrowych nawyków żywieniowych na przyszłość.
Kto ma wpływ na kształtowanie się preferencji żywieniowych dziecka?
W czasie pomiędzy 6. a 12. miesiącem życia Niemowlę powinno spróbować możliwie jak najwięcej produktów, faktur i konsystencji – jest to czas wzmożonej akceptacji podanych produktów, nie obarczony wpływem czynników zewnętrznych tak silnie jak późniejsze etapy rozwoju Malucha.
W późniejszym etapie żywienia Dziecka, gdy Maluch już bardziej świadomie wybiera posiłki, wchodzą w grę dodatkowe czynniki środowiskowe: przekazywany wzór od najbliższych, grupy rówieśniczej oraz dostępność niewskazanych produktów w codziennym życiu.
Życie w zróżnicowanym społeczeństwie niesie za sobą kontakt nie tylko w postaci interakcji rówieśniczej, ale również na polu żywieniowym. Rodzice są pierwszym, najważniejszym autorytetem i to właśnie z domu Maluch wynosi większość wzorców (z domu lub innego środowiska, w którym spędza większość czasu). Nawyki żywieniowe prezentowane w rodzinie mają znaczący wpływ na późniejsze wybory Dziecka – naturalną będzie chęć spróbowania i spożywania tego, co jedzą opiekunowie (separacja i osobne spożywanie posiłków nie są rozwiązaniem – nie wpływają korzystnie na budowanie zdrowych relacji z jedzeniem). Inne dominujące środowiska – dalsza rodzina, żłobek/przedszkole, znajomi – w zależności od siły więzi i częstotliwości interakcji mają większy lub mniejszy wpływ na wybory żywieniowe Dziecka, dlatego w środowiskach bliskich, w których Maluch spędza dużo czasu, warto również zadbać o świadomość żywieniową (w przypadku spotkań z rodziną itd.) i jakość proponowanego pożywienia (w przypadku placówek).
WARTO WIEDZIEĆ:
- Smak słodki to pierwszy znany smak w życiu człowieka – od narodzin kojarzy się z bliskością i bezpieczeństwem. Jego preferencje są naturalne i wynikają z ewolucyjnego przystosowania człowieka do pokarmów energetycznych, umożliwiających rozwój i przetrwanie.
- Preferencje smaku słodkiego zmniejszają się wraz z wiekiem, jednak preferencja słodko-tłustych i słono-tłustych potraw może się wzmacniać. Nieprawidłowe nawyki żywieniowe z dzieciństwa w dorosłości są wzmocnione i widoczne w codziennych wyborach: niskim spożyciu warzyw i owoców, nadmiernej konsumpcji tłuszczu, przetworzonych mięs, preferencji słodkich napojów zamiast wody. To z kolei rzutuje na stan zdrowia człowieka i przyczynia się do jego pogorszenia.
- Preferencje słodkiego smaku zmniejszają się wraz z wiekiem, ale przejawiają wyjątkowo wyraźnie w wyborze napojów – pomimo tego, że konsumpcja słodkich dań (w tym owoców!) jest niższa, wyższe jest spożycie słodkich lub/i słodzonych napojów (w tym soków, wód smakowych, syropów z wodą i napojów gazowanych).
- Regularna, nadmierna konsumpcja cukru, słodkich napojów i wolnych cukrów w dzieciństwie jest ściśle związana z rozwojem otyłości, a także cukrzycy typu 2 i nadciśnienia u Dzieci. Te z kolei nie ustępują samoistnie, a nieleczone przekładają się na zły stan zdrowia w wieku nastoletnim i dorosłości.
- Główną metodą pozwalającą na zwiększenie spożycia i akceptacji warzyw (w szczególności gorzkich i kwaśnych) jest łączenie smaków lubianych z odrzucanymi (niekiedy proponowane kilka-kilkanaście razy, zanim zostanie zaaprobowane).
- Nie ma badań potwierdzających korzystne działanie bezkalorycznych lub niskokalorycznych zamienników cukru w kontekście kształtowania prawidłowych nawyków żywieniowych we wczesnym dzieciństwie. Dotychczasowe dane sugerują, że ekspozycja na smak słodki, którego źródłem są substancje dodane (niezależnie czy są cukrem, jego zamiennikami, czy słodzikami), zwiększa ogólną preferencję do smaku słodkiego.
- Smak słodki odpowiada za odczucie przyjemności. Badania na noworodkach ukazują, że pod jego wpływem twarz Dziecka się rozluźnia, przybiera lekki uśmiech, uruchamia odruch ssania. Zarówno u Niemowląt w czasie rozszerzania diety, jak i u starszych Dzieci może mieć to znaczenie w kontekście kształtowania zdrowych relacji z jedzeniem i czerpania z niego radości. Zadaniem na czas rozszerzania diety jest znalezienie balansu i ukształtowanie upodobań Dziecka (które są również zależne od jego temperamentu!) w spodób jak najbardziej korzystny dla jego przyszłego zdrowia.
- Wykazano, że zmuszanie Dziecka do spożywania określonego pokarmu zwiększa niechęć i może skutkować jego trwałym odrzuceniem. Natomiast zabranianie spożywania określonych produktów zwiększa ich atrakcyjność i chęć częstej konsumpcji.
- Brak ekspozycji na nowe, różnorodne produkty i podążanie tylko za wybranymi preferencjami Dziecka (szczególnie bez ograniczeń produktów niewskazanych) zwiększają wybiórczość pokarmową, utrwalają negatywne nawyki żywieniowe i mają znaczące przełożenie na sposób odżywiania w młodości i dorosłym życiu.
Źródła:
http://www.kzf.ump.edu.pl/files/PL/ksztaltowanie%20prefer.smakowych.2015.pdf
https://www.karger.com/Article/Pdf/479246