Poznawanie jedzenia przez dziecko to jeden z ważniejszych kroków ku samodzielności.
Dziecko zaczyna podejmować pierwsze samodzielne wybory, przestaje polegać tylko na wyborach rodzica.
Jak dzieci uczą się jedzenia?
- poznają smaki i oswajają się z nimi przez wielokrotne podawanie tego samego produktu
- oswajają się z wyglądem jedzenia, teksturą, konsystencją
- uczą się przez skojarzenia z innymi produktami, które już znają
- uczą się przez obserwacje otoczenia
- naśladują zachowanie rodzica.
Najważniejszą zasadą żywienia dziecka jest zasada podziału odpowiedzialności, która opiera się na wzajemnym zaufaniu. Rodzic przygotowuje dla dziecka posiłki, ufa kompetencjom jego organizmu w zakresie jedzenia, a dziecko ufa, że posiłki przygotowane przez rodzica są wartościowe i bezpieczne.
Czasami jednak na swojej drodze rodzic może napotkać podczas karmienia dziecka na trudności, które mogą wzbudzić w nim lęk. Jedną z takich trudności może być neofobia rozwojowa.
Neofobia rozwojowa
to zbiór zachowań charakterystycznych dla grupy dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoprzedszkolnym. To niechęć do spróbowania nowej lub nieznanej żywności. Większość badaczy twierdzi, że o zjawisku neofobii możemy mówić, jeśli dziecko odmawia jedzenia na sam widok nieznanego pokarmu (jeśli spróbuje jedzenia i po chwili z niego zrezygnuje, jest to już związane z indywidualnymi preferencjami smakowymi lub sytuacją).
Niektórzy badacze jednak wykazują związek z neofobią nawet w przypadku włożenia pokarmu do ust. W badaniach wykazano, że neofobia wzbudza fizjologiczną reakcję lękową na nowe pokarmy. Neofobia ma za zadanie uchronić dziecko przed zjedzeniem pokarmu potencjalnie trującego. Najczęściej zachowania neofobiczne występują pomiędzy 18 a 24 miesiącem życia i mogą trwać do 4–6 roku życia. Lęk neofobiczny jest etapem na drodze do zdobycia nowych umiejętności, czyli samodzielnego żywienia się dziecka. Neofobia to zjawisko, które w mniejszym lub większym stopniu towarzyszy nam przez całe życie. Zakończenie okresu neofobicznego u dziecka nie oznacza, że dziecko zaakceptuje niespodziewanie większość pokarmów, jednak odrzucanie jedzenia powinno stać się nieco rzadsze. Ciekawość próbowania nowego jedzenia (neofilia) powinna zacząć przeważać nad neofobią. Zachowania neofobiczne stopniowo zmniejszają się z wiekiem.
Na poziom neofobii rozwojowej wpływa również temperament dziecka. Energiczne dzieci, które mają wyższą potrzebę stymulacji, będą bardziej otwarte na próbowanie nowych smaków. Im bardziej wycofane, nieśmiałe i ciche jest dziecko, wtedy można zauważyć wyższy poziom neofobii.
W okresie 2-3 lat u dziecka kształtuje
się poczucie odrębności. Na tym etapie życia dziecka często usłyszymy pierwsze „ ja”, „ja sam”. Przekłada się to również na zachowania dziecka przy stole. Podejmuje ono próby samodzielnego jedzenia, może rezygnować z jedzenia, ponieważ nie wyszło mu nałożenie kluski na widelec, dziecko może chcieć nawet usiąść na normalnym krześle zamiast w swoim krzesełku.
Posiłki zazwyczaj bardzo się skracają, a w ich trakcie dziecko może wstawać od stołu, biec się pobawić, stawać w krzesełku – wszystko dlatego, że ma niepohamowaną chęć zaspokojenia wysokiej potrzeby ruchu.
Dlaczego dziecko nie chce próbować nowych/w innej formie pokarmów?
- boi się (czuje lęk przed negatywnymi konsekwencjami zjedzenia posiłku)
- czuje obrzydzenie wynikające z przeświadczenia, że dany pokarm jest niedobry
- uznało jedzenie za potencjalnie niebezpieczne w wyniku braku wiedzy na jego temat
- jest zmęczone
- jest zdenerwowane
- nie jest głodne
- chce pokazać nam, że samo może o sobie decydować.
Nieważne, jaka przyczyna leży w odmowie jedzenia, nasza reakcja zawsze powinna być taka sama –uszanowanie decyzji dziecka.
Neofobia rozwojowa jest wynikiem ograniczonej wiedzy Dziecka o jedzeniu oraz błędów w kategoryzacji pokarmów.
Kategoryzacja to porządkowanie/rozdzielanie elementów na podstawie cech wspólnych i różnicujących. Łączą je ściśle określone cechy (np. motory, zwierzęta, ludzie, warzywa).
Sposób podawania jedzenia oraz jego różnorodność wpływają na to, jaką wiedzę o żywieniu zgromadzi dziecko. Dlatego niezmiernie istotnym elementem w czasie rozszerzania diety jest duża ekspozycja na produkty oraz różnorodność podawanych form jedzenia (gotowe, pieczone, surowe, zupa krem, zupa z kawałkami).
Zanim dziecko rozpocznie jedzenie, klasyfikuje je do znanej mu kategorii.
PRZYKŁAD:
Placuszki – zjem je, bo zawsze mi smakowały.
Kanapka z pomidorem – o, lubię taką! Pomidor w sosie – blee!
Rozwój kategoryzowania postępuje u dziecka z wiekiem i z czasem dziecko potrafi kategoryzować jedzenie bardziej trafnie i zrozumieć, że pomidor w sosie to ten sam pomidor co na kanapce.Żeby wspierać dziecko w tym okresie, rodzic powinien podawać jak najczęściej różnorodne produkty w różnych formach. W ten sposób umożliwi dziecku prawidłowy rozwój kategoryzacji.Niestety często w tym czasie rodzic zamyka się na zróżnicowane produkty w obawie przed tym, że dziecko nic nie zje.Zmniejszenie zachowań neofobicznych następuje poprzez uczenie się.
Dziecko rozwinie umiejętność kategoryzowania również bez prawidłowej postawy rodzica, jednak może to doprowadzić do ustanowienia sztywnych kategorii we własnym żywieniu, a w konsekwencji wybiórczości pokarmowej na całe życie.
Czasami ciężko jest zrozumieć, jak dziecko może odmawiać zjedzenia kawałka buraka w zupie, jeśli z chęcią je starte buraczki jako dodatek do obiadu.Proces nauki jedzenia to doświadczenie bardzo złożone, a nam, dorosłym, trudno jest zdać sobie z tego sprawę. Na co dzień nie uświadamiamy sobie, jak ogromną wiedzę o jedzeniu posiadamy. A Malec musi się z tą całą nauką zmierzyć od początku. Rodzice zamiast skupiać się na poszerzaniu diety dziecka i uczeniu go o składnikach potraw i cechach pokarmów, skupiają się na dostarczeniu dziecku pokarmów i niezbędnych witamin (zaczynają ukrywać warzywa, określać wszystkie pokarmy tą samą nazwą) i tym samym zawężają dziecku możliwość poszerzania kategorii i dodatkowo utrudniają naukę o jedzeniu.
Neofobia a owoce i warzywa
Dzieci bardzo często w okresie neofobii rezygnują z jedzenia warzyw i owoców.
Jest to grupa pokarmów trudna do skategoryzowania. Czasem nawet jeden rodzaj owocu wygląda odmiennie od drugiego. Czasem nawet dorośli mają problem z kategoryzowaniem warzyw i owoców – papryka i cukinia to owoce czy warzywa? A oliwki lub bakłażan?
Dodatkowym utrudnieniem w nauce kategoryzowania warzyw i owoców jest ich różnorodna forma podania: gotowane, pieczone, surowe, w musie, w kawałku itd.
Z perspektywy dziecka warzywa i owoce mogą być mało atrakcyjne żywieniowo. Dziecko dąży do tego, by szybko się nasycić, a jeśli coś jest atrakcyjne w smaku, to zdobywa dodatkowy atut. Warzywa i owoce są również często zbyt trudne do zjedzenia dla dzieci, dlatego tak łatwo z nich rezygnują.
Dziecko będzie miało większą trudność w zaakceptowaniu owoców i warzyw, jeśli:
- będziesz podawać je jedynie ukryte w plackach lub zupach, tak by dziecko nie miało świadomości tego, co je
- będziesz je podawać rzadko w swojej naturalnej formie
- będziesz nazywać je inaczej, niż faktycznie się nazywają
- będziesz podawać je tylko w ulubionej formie, czyli np. zamiast całych truskawek tylko mus z truskawek
- całkowicie zrezygnujesz z podawania odrzuconych przez dziecko warzyw lub owoców.
Rodzic nie ma dużego wpływu na to czy zjawisko neofobii wystąpi u dziecka, ale ma wpływ na ryzyko wystąpienia późniejszej wybiórczości pokarmowej.
Jak wspierać dziecko w okresie neofobii?
Jak wspierać dziecko w okresie neofobii?
- okazuj mu wsparcie w momencie wystąpienia charakterystycznego zachowania neofobicznego, powiedz do dziecka: Możliwe, że jesteś jeszcze za mały, by polubić to warzywo, czasami człowiek potrzebuje czasu, by polubić dany produkt”
- okaż mu zrozumienie i nie naciskaj na próbowanie nowej rzeczy – unikaj słów Skąd wiesz, że tego nie lubisz, skoro nawet nie spróbowałeś?
- daj dziecku wybór. Zapytaj je, co chce zjeść na obiad: fasolkę czy kurczaka? A może woli makaron czy kaszę?
- wielokrotnie podawaj ten sam pokarm (w okresie 6-12 miesięcy dziecko potrzebuje 1-2 prób, żeby zaakceptować dany produkt, z wiekiem może być potrzebnych już ich nawet 14)
- zachęć dziecko do wspólnego gotowania nazywaj produkty wykorzystywane do przygotowania potrawy, pozwól dziecku dotknąć przygotowywanych składników
- gdy jesteście w sklepie, zwracaj jego uwagę na różne produkty i nazywaj je
- podczas spożywania jedzenia opowiedz dziecku, co je
- stosuj karmienie responsywne, daj dziecku jeść samemu i bądź czuła na jego potrzeby. Nakarm je wtedy, jeśli o to poprosi lub pokaże, że chce być nakarmione. Dzięki temu dziecko poczuje się bezpieczniej przy stole. Nie zmuszaj i nie zachęcaj dziecka słowami do jedzenia, nawet jeśli nie chce nic zjeść na dany posiłek.
- jedz razem z dzieckiem, pokazuj mu, że jedzenie, którego odmawia, jest bezpieczne, ponieważ Ty je jesz
- opowiadaj dziecku o procesie gotowania, np. pokaż mu ziemniaka, z którego powstało puree
- czytaj dziecku książeczki o jedzeniu
- pozwól dziecku samemu nałożyć pokarmy do miseczki. Niech sam wybierze owoce, które chce dodać do jogurtu.
- staraj się nie wywierać presji na dziecku, postaraj się mu zaufać
- nie zamykaj się na nowe posiłki, których dziecko nie akceptuje. Staraj się nie ograniczać żywieniowo i dalej jeść różnorodnie mimo neofobii.
- przestań ciągle się martwić jedzeniem dziecka! Badania wykazują, że odczuwanie wysokiego lęku przez rodzica może powodować utrzymanie się trudności dziecka w jedzeniu.
Jak przestać się martwić?
Po 1. roku życia dziecko stopniowo zaczyna przybierać dużo mniej na wadze i wolniej rosnąć niż w okresie 0-12 miesięcy.Często też zaczyna spożywać mniejsze porcje jedzenia. Może to wywołać w nas lęk o niedożywienie dziecka, tym bardziej że dziecko coraz więcej chodzi i nie ma nawet ,,czasu’’ na jedzenie.W rodzicu może pojawić się sygnał, że powinien zadbać o to, by dziecko zjadło porządnie obiad itp. Może zacząć w tym okresie karmić dziecko przy bajce lub zmuszać do jedzenia.
Taka presja, stwarzana przez rodzica może zwiększyć ryzyko rozwoju wybiórczości żywieniowej.
Pamiętaj, że:
- każde dziecko rośnie zgodnie z własnym uwarunkowaniem genetycznym
- w 2 roku życia przyrosty masy ciała zmniejszają się
- sytość (zazwyczaj objawia się odejściem od stołu, odmówieniem kolejnej łyżeczki) to zjawisko, które świadczy o tym, że dziecko dostarczyło odpowiednią ilość składników odżywczych
- większość dzieci nawet z wysokim poziomem neofobii spożywa odpowiednią ilość składników odżywczych
- niedobory białka są rzadkością w krajach wysoko rozwiniętych
- nie zawsze dziecko będzie miało ochotę zjeść 5 posiłków dziennie, czasem będą to 3, a czasem 6
- w okresie adaptacji w żłobku/przedszkolu większość dzieci je znacznie mniej lub sięga po bezpieczne znajome pokarmy
- ilość pokarmów spożywanych przez dziecko może znacząco różnić się przy każdym posiłku.
Czego nie robić w okresie neofobii?
- postaraj się ograniczyć ilość przekąsek w diecie
- nie gotuj tylko tego, co zażyczy sobie dziecko
- nie gotuj specjalnego dania dla dziecka, raczej dołącz do posiłku jakiś bezpieczny element
- nie karm dziecka przy bajce
- nie karm dziecka poza porami Waszych posiłków
- nie ograniczaj Waszego menu do tego, co lubi dziecko
- nie podawaj posiłków tylko w jednej formie (takiej jak lubi dziecko)
- postaraj się nie oszukiwać dziecka co do zawartości dania
- nie próbuj wpływać na dziecko, by zjadło więcej.
Zwróć uwagę, że działania wspierające nie mają na celu wyeliminować zachowań neofobicznych, a mają za zadanie wspierać dziecko w sytuacjach lękowych. Neofobia rozwojowa to naturalne stadium rozwoju – jednym słowem nie masz się czym martwić, jeśli wdrożysz chociaż część z powyższych porad. Ważne, by Twoje działanie było konsekwentne i niezmienne. Nie oczekuj szybkich efektów, ale trzymaj rękę na pulsie i obserwuj, czy neofobia nie postępuje w stronę wybiórczości.
Czym różni się neofobia od wybiórczości pokarmowej?
Oba zjawiska są do siebie bardzo podobne. Neofobia jest uznawana za formę wybiórczości. W wybiórczościdecyzja o odrzuceniu danego pokarmu podejmowana jest w oparciu o wiele czynników (konsystencja, temperatura, miejsce podania lub pora posiłku), a neofobię charakteryzuje odrzucenie pokarmu tylko ze względu na wygląd.
Neofobię od wybiórczości wyróżnia również to, że jest powszechną, łagodną formą wybiórczości, a wybiórczość jest bardziej utrwalonym, długofalowym zachowaniem, które nie znika wraz z wiekiem dziecka.
Wybiórczość pokarmowa w wyjątkowych sytuacjach odmiennie do neofobii może prowadzić do niedożywienia. W neofobii nie dochodzi do wykluczenia całych grup produktów (np. Dziecko nie wypije mleka, ale zje jogurt). Dzięki czemu dieta dziecka z neofobią, choć uboga i wybiórcza, to nadal może zawierać odpowiednią ilość składników odżywczych. W wybiórczości pokarmowej dziecko spożywa np. produkty tylko jednej marki, nie akceptuje np. innych płatków na śniadanie, chce zawsze jeść posiłki w tym samym naczyniu.
Jakie zachowania mogą wskazywać na problem większy niż neofobia rozwojowa?
- trudności w spożywaniu różnych konsystencji. Trudności nie mijają z wiekiem.
- trudności sensoryczne – dziecko przejawia dużą awersję do dotykania pokarmów
- przywiązanie dziecka do poszczególnych produktów np. do marki czy opakowania
- coraz to nowe wymagania dziecka w stosunku do przygotowania pokarmów
- rezygnacja ze spożywania pokarmów poza domem
- niechęć do spożywania posiłków – gdy przychodzi pora posiłku, dziecko płacze, nie chce usiąść w krzesełku itp.
- dziecko je mniej niż 20 produktów.
Jeśli masz problem z rozróżnieniem, czy u Twojego dziecka występuje neofobia, czy wybiórczość pokarmowa, skonsultuj się ze specjalistą np. terapeutą karmienia.
NEOFOBIA rozwojowa, a początek rozszerzania diety
Słoiczki
Specjalnie przygotowana żywność dla niemowląt (np. gotowe słoiczki) różni się znacznie wyglądem, smakiem oraz konsystencją od żywności, którą spożywają starsze dzieci i dorośli. Zbyt długie proponowanie jedynie żywności przeznaczonej dla niemowląt (ale również występowanie jej w przewadze nad innymi pokarmami domowymi) może utrudnić im znacznie naukę kategoryzacji jedzenia.
Duże znaczenie w nauce dziecka ma włączenie go do posiłków przy rodzinnym stole i proponowanie potraw, które jemy na co dzień w nieco zmienionej formie (bez soli, cukru, grzybów).
Jak możesz wspierać neofobię u dziecka, zanim jeszcze się rozpocznie? Czyli co robić od początku rozszerzania diety?
Badania wykazały, że niemowlęta (6-12 miesięcy) potrzebują jedynie 1-2 prób podania pokarmów, zanim je zaakceptują. Dla porównania dziecku w okresie późniejszego dzieciństwa potrzeba już około 14 prób podania produktu.
W wieku niemowlęcym znaczenie może mieć również przyzwyczajenie do wielu różnych smaków podawanych jednocześnie. Badania wykazały, że podawanie niemowlęciu 3 różnych rodzajów warzyw jednego dnia zwiększa ich akceptacje i spożycie u niemowląt, w porównaniu do wprowadzania do diety tych warzyw oddzielnie. Kolejne badania wykazały, iż dzieci w wieku 6 lat, którym pokarmy były podawane w większych ilościach i szybciej, były bardziej chętne do próbowania nowości niż dzieci, które miały rozszerzaną dietę poprzez wprowadzanie np. jednego warzywa dziennie.
Od początku rozszerzania diety wprowadzaj do diety dziecka różne konsystencje (grudki, bezpieczne kawałki), dzięki temu dziecko szybciej rozwinie umiejętności kategoryzacji pokarmów.
Do pierwszego roku postaraj się wprowadzić wszystkie dostępne pokarmy w różnych formach i konsystencjach.
Podsumowanie
Neofobia rozwojowa to w pełni naturalny etap w rozwoju dziecka. Należy dziecko wspierać w tym okresie, a nie szukać co chwilę sposobów na jej wyeliminowanie. Długofalowe działanie polegające na oswojeniu dziecka z jedzeniem przyniesie efekt po wielu latach.
Jeśli masz problem z rozróżnieniem, czy u Twojego dziecka występuje neofobia, czy wybiórczość pokarmowa skonsultuj się ze specjalistą np. terapeutą karmienia.
Autorka:
Wiktoria Niedziela-Godlewska
Źródła:
1.Baj-Lieder M., Ulman-Bogusłaska R., Trudności w karmieniu i żywieniu niemowląt i małych dzieci, czyli jedzenie to nie bułka z masłem, 2021.
2.Baj-Lieder M., Ulman-Bogusłaska R., Neofobia pokarmowa – jak ją rozgryźć?, 2020.
4.Gonzalez C., Moje dziecko nie chce jeść, 2013.
3.Juul J., Uśmiechnij się! Siadamy do stołu. Wspólne rodzinne posiłki, 2015.
5.Wędołowska Z.,Szkolenie dla specjalistów Neofobia Żywieniowa – Jak wspierać dziecko oraz jego rodziców w okresie rozwojowej neofobii,2022.